Samodzielność dziecka w wieku przedszkolnym

Samodzielność dziecka w wieku przedszkolnym przejawia się w trzech aspektach:

  • samodzielności praktycznej, czyli takiej która pozwala na samodzielne poradzenie sobie z wyzwaniami porządkowymi i samoobsługowymi
  • samodzielności umysłowej, polegającą na umiejętności podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów podczas zabawy i nauki
  • samodzielności społecznej, przejawiającej się w umiejętności współdziałania z rówieśnikami i opiekunami, porozumiewania się z nimi oraz barania odpowiedzialności za podejmowane decyzje społeczne

Każde dziecko, jeśli ma wynieść korzyść z przebywania w zespole przedszkolnym, musi umieć przystosować się do wymagań jakie narzuca mu życie zespołowe, do dużej grupy dzieci oraz do obecności osób obcych, którym trzeba się podporządkować. Dziecko trzyletnie, przychodzące do przedszkola bezpośrednio z domu rodzinnego jest przyzwyczajone do tego że cała koncentracja uwagi skupiona jest wyłącznie na jego osobie. Do tej pory zajmowano się wyłącznie nim, spełniano jego życzenia i zachcianki. Wszystko to sprawia że dziecko domaga się takiego samego traktowania w przedszkolu, żąda dla siebie przywilejów, pragnie częstego kontaktu  z nauczycielką. Temu dziecku trudno jest zrozumieć, że inni obok niego mają takie same pragnienia, potrzeby i takie same prawa do ich zaspokajania. Ułożenie wzajemnych stosunków między dziećmi jest utrudnione z różnych względów. Wpływa na to duża impulsywność dzieci w tym wieku, dążenie do naśladownictwa, przyzwyczajenia, nawyki, sposoby życia wyniesione z domu, różnice w rozwoju umysłowym i emocjonalnym dzieci. W każdym zespole ludzkim, jeśli ma być zachowany porządek, zapewnione bezpieczeństwo, swoboda działania, muszą istnieć zrozumiałe i możliwe do realizacji przepisy, prawo, zwyczaje które są regulowane między ludźmi. Dlatego także grupa dziecięca musi posiadać takie regulatory jeżeli chcemy aby dzieci rozwijały się w atmosferze pogody, radości, wzajemnego poszanowania aby w przyszłości dobrze przygotowały się do twórczego udziału w życiu społecznym. Dlatego dziecko od najmłodszych lat zaznajamiane jest z prawami i obowiązkami dziecka w przedszkolu. Prowadzimy wiele zajęć na temat praw i obowiązków tworzymy kodeksy autorskie wraz z dziećmi, wykonujemy znaki graficzne przedstawiające informacje, nakazy i zakazy. Jednym z wielu celów które stawia przedszkole jest wyrabianie samodzielności dzieci, umiejętności współdziałania i działania na rzecz innych.

Dzieci muszą wiedzieć że nie wolno:

  • zabierać zabawek, książek, narzędzi z których korzystają w danym momencie inni;
  • niszczyć wytworów zabawy lub pracy kolegów, przeszkadzać w zabawie, wchodzić na teren zabaw innych:
  • zabierać cudzych rzeczy przyniesionych do przedszkola lub stanowiących wspólną własność;
  • hałasować w czasie odpoczynku;
  • korzystać z cudzego grzebienia, ręcznika;
  • stosować jakichkolwiek form agresji- bić, gryźć, szczypać, kopać, sypać piaskiem itp. w wypadku nieporozumienia;

  Dzieci muszą wiedzieć również, że zawsze należy:

  • podejść do nauczycielki gdy ona je prosi;
  • informować nauczycielkę o każdej sytuacji w której jakiemuś dziecku grozi niebezpieczeństwo;
  • pomóc każdemu kto znajduje się w niebezpieczeństwie, kłopocie lub potrzebuje pomocy;

 

Umowy, nakazy i zakazy realizowane są w konkretnej działalności dziecka i często są im przypominane. Dzieci mają świadomość że nieprzestrzeganie i nie respektowanie wymagań dorosłych przynosi szkodę im samym i ich kolegom.

   Przyzwyczajamy dzieci do samodzielności w zakresie czynności samoobsługowych:

  • mycia rąk z przestrzeganiem kolejnych etapów tej czynności i dokładności ich wykonywania;
  • zaspokajania potrzeb fizjologicznych o określonych porach oraz do samodzielnego korzystania z urządzeń sanitarnych / opanowanie nawyku każdorazowego spuszczania wody  i mycia rąk po skorzystaniu z sanitariatów/;
  • prawidłowego wycierania nosa w chusteczkę /dmuchanie/
  • posługiwania się grzebieniem, szczotką do zębów;
  • umiejętnego i kulturalnego jedzenia;
  • wkładania i zdejmowania kapci;
  • odnoszenia zabawek na miejsce;
  • grzecznego zwracania się do kolegów;
  • układania ubrania, wieszania na wieszaku;

 

Proces samodzielności jest złożony a osiągnięcie dobrych rezultatów w tej dziedzinie wymaga systematyczności, pokory, cierpliwości, stanowczości a także naszej aprobaty. Dzieci w naturalnym odruchu ciekawości świata aż rwą się do samodzielności. Jeśli chcemy, aby dziecko wyrosło na człowieka kreatywnego powinno jak najszybciej puścić „spódnicę mamy”. Musi więc spróbować swoich sił w pokonywaniu przeszkód jakich nie szczędzą mu sytuacje  z życia codziennego.

Rozwijając aktywność i samodzielność pozwalamy dziecku na:

  • zaspakajanie trzech podstawowych potrzeb dziecka- działania, samodzielności i osiągnięć;
  • gromadzenie doświadczeń;
  • dobre zaznajomienie dziecka z otoczeniem;
  • dziecko uczy się posługiwania przedmiotami zgodnie z ich przeznaczeniem;
  • uczy się odpowiedzialności za swoje postępowanie;
  • szansa na adekwatną samoocenę;
  • wysokie poczucie własnej wartości i własnych możliwości;
  • duże prawdopodobieństwo że dziecko w przyszłości będzie osobą aktywną zaradną i samodzielną.

 

Stopień rozwoju umiejętności samoobsługowych różni się między dziećmi. W jednej grupie wiekowej możemy często zaobserwować dzieci, które świetnie sobie radzą z rozbieraniem, higieną oraz takie, które potrzebują niemal pełnego wsparcia przy tych samych czynnościach. Od czego zależy takie zróżnicowanie? Czynników jest wiele: począwszy od różnic płciowych, poprzez ilość doświadczeń i przyzwyczajenia wyniesione ze środowiska domowego po problemy z napięciem mięśniowym, słabo rozwiniętą motoryką małą i dużą czy występujące zaburzenia rozwoju.

 

W pracy nad umiejętnościami samoobsługowymi dziecka ważne jest, aby wiedzieć co dziecko powinno osiągnąć w danym przedziale wiekowym. Jeśli nie osiągnęło niższych, podstawowych umiejętności nie wymagajmy od niego bardziej złożonych, które przekraczają jego możliwości.

 

Charakterystyka umiejętności samoobsługowych dla grup wiekowych 3, 4, 5  latków:

3 latek potrafi:

  • rozsunąć zamek w bluzie/kurtce
  • rozpiąć ubranie zapięte na zatrzaski
  • mieszać łyżeczką w kubeczku/misce
  • zdjąć luźną bluzę wkładaną przez głowę i rozpięte części ubrania
  • odkręcić i zakręcić kran
  • załatwić się do toalety i spuścić wodę
  • odkręcić kran i nalać wodę do kubka
  • włożyć skarpetki
  • nadziać jedzenie na widelec i wziąć do ust
  • rozpiąć duże guziki
  • zgłaszać potrzeby fizjologiczne
  • włożyć półbuty z pomocą dorosłego
  • włożyć kapcie
  • włożyć kurtkę lub bluzę rozpinaną z przodu

4 latek potrafi:

  • zjeść samodzielnie posiłek, posługując się łyżką i widelcem
  • umyć samodzielnie twarz i ręce
  • włożyć spodnie
  • włożyć przez głowę luźną bluzę
  • wydmuchać samodzielnie nos w chusteczkę
  • zapiąć ubrania na zatrzaski
  • włożyć rękawiczki z jednym palcem

5 latek potrafi:

  • zapiąć ubranie na guziki
  • ma zwyczaj mycia rąk przed jedzeniem
  • wytrzeć się po załatwieniu do toalety
  • myć się samodzielnie w kąpieli
  • zapiąć pasek lub buty z klamerką
  • przewlec pasek przez szlufki
  • nałożyć pastę na szczoteczkę
  • samodzielnie umyć zęby

Wspieranie przez osobę dorosłą samodzielności dziecka odbywa się poprzez:

  • budowanie bezpiecznej relację z dzieckiem
  • budowanie poczucia wartości dziecka poprzez docenianie, chwalenie, okazywanie szacunku dla wysiłku dziecka
  • uważne słuchanie dziecka
  • wyznaczanie swoich granic i respektowanie granic dziecka
  • mówienie o własnych uczuciach i oczekiwaniach
  • dawanie dziecku możliwości wyboru
  • nie wyręczanie i nie spiesznie się z dawaniem rozwiązania, pomocy
  • umiejętne wycofywanie swojej pomocy i obecności w miarę postępów
  • dawanie możliwość naprawiania różnych spraw przez dziecko i pokazywania konsekwencji zachowań

NAUKA SAMODZIELNOŚCI  PRZEDSZKOLAKA

Pewne umiejętności są niezbędne do samodzielnego funkcjonowania dziecka poza środowiskiem domowym. Przedszkolak jest w trakcie ich nabywania i często jeszcze potrzebuje pomocy i wsparcia. Udany start w przedszkolu nie oznacza, że dziecko ma być w pełni samodzielne – nauczyciele są po to, by je wspierać. Należy jednak pamiętać, że wspieranie  nie polega wyręczaniu dziecka. Najlepsze efekty przedszkolak osiąga gdy jest zachowana spójność między wymogami przedszkolnymi i domowymi. Współpraca rodziców z gronem pedagogicznym znacznie przyspiesza rozwój samodzielności dziecka, poprzez wyznaczanie tych samych celów i bycie konsekwentnym.

Nauka samodzielnego jedzenia:

Początkowo trzylatek może mieć trudności z utrzymaniem łyżki i widelca, często się brudzi i zalewa. W tym okresie ważne jest aby dziecko nie zniechęcało się i próbowało samodzielnie jeść, dlatego nie wyręczajmy dziecka a pokazujemy w atmosferze wspierającej jak sobie radzić.  Nigdy nie należy karać czy krzyczeć na dziecko za nieudane próby, wolne tempo jedzenia i niezgrabne ruchu. Chwalenie za starania i samodzielnie jedzenie przyniesie znaczenie szybsze i lepsze efekty. Pamiętajmy, że dzieci uczą się samodzielności małymi krokami. Bądźmy konsekwentni- jeżeli wymagamy od dziecka samodzielnego jedzenia jednego dnia, nie wyręczajmy go poprzez karmienie następnego dnia. Wówczas  uczymy dziecko, że warto poczekać i „pokręcić nosem” bo w końcu i tak go ktoś nakarmi. Gdy dziecko potrafi sprawnie jeść rozwijajmy jego samodzielność poprzez możliwość posmarowania sobie (tępym) nożem kanapki, nalania z dzbanka wody do kubeczka, nakrycia do stołu i posprzątania po jedzeniu. Ważne aby zdawać sobie sprawę, że dziecko nie tylko uczy się  umiejętności samodzielnego jedzenia ale również ćwiczy koordynację wzrokowo-ruchową, oraz koncentrację uwagi.

Nauka  ubierania się:

Podczas samodzielnego ubierania dziecko ćwiczy nie tylko umiejętności samoobsługowe i swoją niezależność ale również motorykę dużą i małą (np. przy zakładaniu spodni/ sweterka, rozpinaniu guzików), koordynację pracy obu rąk (zakładanie skarpetek, bucików) czy koncentracji uwagi i koordynacji ruchów ręki i oczu (wiązanie bucików, zapinanie guzików/ suwaka itp.). Ubierając i rozbierając dzieci zabieramy im możliwość ćwiczenia szeregu umiejętności, które przekładają się na sprawności ruchowe czy grafomotoryczne dziecka. Wiedząc co dziecko powinno umieć zrobić dla swojej normy wiekowej wymagajmy podstawowych umiejętności i wspierajmy rozwój trudniejszych. Możemy pomóc dziecku poprzez wykonywanie danej umiejętności jego rączkami (np. zakładania bucików), najlepiej z zza pleców dziecka. W ten sposób dziecko częściowo zaangażowane jest w czynność samoobsługową i ma możliwość uczenia się sekwencji poszczególnych ruchów w celu osiągnięcia danej sprawności. Chwalmy i dostrzegajmy najmniejsze starania dziecka budując jego motywację do działania.

Nauka higieny:

W wieku przedszkolnym dziecko nabywa umiejętności sygnalizowania potrzeby fizjologicznej, korzystania z toalety, używania papieru toaletowego i mycia rąk  zawsze po skorzystaniu z toalety, przyjściu ze spaceru i przed posiłkami. Po posiłkach prócz namydlenia rączek czeka maluszka mycie buzi i ząbków. Poza samymi czynnościami higienicznymi dziecko musi wykonać szereg innych im towarzyszących jak: podciąganie rękawów, odkręcenie i zakręcenie kranu, wyciśnięcie pasty, zakręcenie tubki z pastą, rozpięcie spodenek, wciąganie rajstop i spodni,  spuszczenie wody, opuszczenie klapy, wycieranie rączek itd. Poza samą nauką samoobsługi dziecko znów ma możliwość ćwiczenia koordynacji, motoryki, współpracy obu rąk. Pozwólmy na samodzielne wykonanie sekwencji czynności poprzedzających sam akt higieniczny  jak i następujących po nim. Czynność samoobsługową powinniśmy postrzegać właśnie jako sekwencję kroków składającą się na określoną umiejętność,  a nie tylko pojedynczą czynność. Tylko wtedy dziecko dąży do osiągnięcia pełnej samodzielności w danym zakresie. I tak np. na umiejętność samodzielnego mycia rączek będzie składała się sekwencja czynności takich jak: pójście do łazienki, zapalenie światła, podciągnięcie rękawów, odkręcenie kranu, namydlenie rączek, opłukanie, zakręcenie kranu, wytarcie rączek w ręcznik, opuszczenie rękawów, zgaszenie światła, opuszczenie łazienki. Częste skracanie tej sekwencji jedynie do włożenia rączek pod bieżącą wodę i wytarcie znacznie ogranicza rozwój samodzielności naszej pociechy. Nie bójmy się zachlapanych bluzeczek i mokrych rękawów, lepiej przygotować ubranko na zmianę nie pozbawiając dziecka doświadczeń, a na pewno zobaczymy szybkie efekty jego starań.

Nauka posługiwania się przyborami plastycznymi:

Malowanie, lepienie z plasteliny, wydzieranie, kolorowanie, rysowanie kredkami, wyklejanie to niezbędne czynności w rozwoju motoryki małej i kształtowaniu umiejętności grafomotorycznych. Bez odpowiedniej ilości tego typu doświadczeń rączka przedszkolaka nie będzie przygotowana do późniejszej nauki pisania co sprawi pierwszoklasiście nie lada problem. Należy zapoznać dziecko z różnymi przyborami, by było mu później łatwiej się nimi posługiwać. Jeśli dziecko nie lubi rysować bądź ma z tym trudności nie zmuszajmy go i nie krytykujmy tylko poszukajmy innego sposobu na ćwiczenie tej sprawności. Może to być malowanie farbami do rąk, rysowania palcem na tacy z piaskiem, malowanie farbami na dużych powierzchniach, wodzenie palcem po wzorach z różnych faktur i wiele innych. Ważne aby doświadczenia były zróżnicowane i ciekawe dla dziecka oraz wzbudzały motywację  i chęć udziału w zajęciach plastycznych. Chwalmy najmniejsze starania i wytwory dziecka.
Jeśli dziecko ma trudności w zakresie motoryki małej, umiejętności manualnych i grafomotorycznych, zabawy i ćwiczenia wprowadzajmy według następujących zasad:

 

  • przechodźmy od zadań łatwiejszych do trudniejszych
  • od ruchów globalnych- całą kończyną, do ruchów precyzyjnych w obrębie dłoni i palców
  • od angażowania jednej kończyny do angażowania obydwu jednocześnie
  • od ruchów wolnych do szybkich (regulowanie tempa ruchów)
  • od ruchów jednoczesnych do ruchów naprzemiennych

Do ćwiczenia motoryki małej i umiejętności grafomotorycznych wykorzystujmy metody polisensoryczne czyli takie, które będą angażowały jednocześnie kilka zmysłów (np. wzrok, dotyk i słuch).

Dbajmy o różnorodność i ciekawą formę zadań, np.:

 

  • rysowanie na tacy z kaszą
  • rysowanie farbami do rąk na dużych arkuszach papieru, malowanie obiema rękami jednocześnie
  • rysowanie kredą na tablicy
  • tworzenie historyjek obrazkowych z wykorzystaniem znaków literopodobnych/ figur
  • rysowanie do śpiewanej/słuchanej piosenki
  • rysowanie po śladzie/ łączenie punktów, rysowanie wg instrukcji
  • przerysowywanie, kalkowanie
  • rysowanie palcem po wzorach wylepionymi materiałami o różnej fakturze
  • wylepianie, wycinanie, wydzieranie
  • zabawa plasteliną, ciastoliną, piankoliną, masami solnymi  itp.

 

Dobrze jest wspierać dziecko zza jego pleców i wykonywać możliwie najwięcej czynności za pomocą jego rączek tak aby miało możliwość zautomatyzowania sekwencji czynności danej umiejętności. Pamiętajmy o wspieraniu dziecka w całej sekwencji elementów składających się na daną umiejętność np. mycia rąk (jak opisano wyżej), a nie tylko jej fragmentu- dążymy aby dziecko w przyszłości potrafiło samodzielnie, bez naszej obecności, osiągnąć pełną samodzielność. Nasze wsparcie powinno być stopniowo wycofywane (w miarę możliwości) aby dziecko nie uzależniało się od pomocy osoby dorosłej. Dajemy możliwość samodzielnego wykonania czynności przez dziecko nawet jeśli rozciąga się w czasie i jest niestaranne. Oceniajmy nie wykonanie a zaangażowanie i starania dziecka.

Powinnyśmy być blisko dziecka obserwować jego poczynania i w razie potrzeby pomóc czyli włączyć się w działanie a nie wyręczać.

 

Opracowała: Monika Piros