O znaczeniu utworów baśniowych w wychowaniu dziecka
„Baśń to elementarz, z którego dziecko uczy się czytać we własnym umyśle, elementarz napisany w języku obrazów. Jest to jedyny język, dzięki któremu możemy rozumieć siebie i innych, zanim dojrzejemy intelektualnie”.
Bruno Bettelheim
Bardzo często dzieci jeszcze nie potrafią czytać, a już znają różne historie opowiedziane przez bliską im rodzinę. Oglądają obrazki pokazują palcami czarownice, dobre wróżki, często pytając o treść bajki lub baśni. Proszą niejednokrotnie o tę samą opowieść któryś raz z kolei, rodzice lub dziadkowie zaś z przyjemnością opowiadają historie, których w dzieciństwie sami słuchali, a później z ochotą czytali. I chociaż w literaturze dziecięcej stale coś się zmienia, powstają nowe zgodne ze współczesnymi trendami (życiem), ciekawe utwory literackie, to baśń stale pełni rolę ponadczasowego gatunku, którego wartości są aktualne po dziś dzień, stanowiąc wzorzec do naśladowania.
Legenda jest podobna do baśni. Łączy je element fantastyczny, który przeplata się ze zwykłym ziemskim życiem. Są osnute na wątkach ludowych. Posiadają określoną budowę: konkretny początek, fabułę zmierzającą w określonym kierunku i koniec, który przynosi pomyślne rozwiązanie. Posiadają morał, którego celem jest pochwała zalet (prawdomówność, pracowitość, sprawiedliwość, pomoc innym), przy jednoczesnym piętnowaniu wad (lenistw, zachłanność, itd.). W legendach i baśniach możemy być pewni, że dobro zostanie nagrodzone, a zło ukarane. Dzieci uczą się, że od człowieka zależy, jakiego wyboru dokona. Baśń nie dzieje się w żadnym konkretnym miejscu, czyli może to być wszędzie. Akcja rozgrywa się na tle przyrody. Główny cel to przeżycia i przygody bohatera.
Cechy bohatera baśniowego:
- realizuje w trakcie przygody wartościowe cele, pokonując trudną drogę,
- zwykle otrzymuje dar lub inną pomoc od magicznej postaci,
- jest wyposażony w niezwykłe możliwości (siła, moc) lub niezwykłe rekwizyty (różdżka, kula, kamyk),
- jest pełen samozaparcia, niezwyciężony, zaradny, przedsiębiorczy, aktywny, odważny, uczynny, wrażliwy na krzywdę, serdeczny dla ludzi i przyrody, z każdym i ze wszystkim zaprzyjaźniony.
Utwory baśniowe odpowiadają na odwieczne pytania: Jaki jest świat? Jak mam w nim żyć? Co mam robić, aby być rzeczywiście sobą? Pozostawiają wyobraźni dziecka rozstrzyganie, czy i jak ma ono odnieść do samego siebie to, co opowieść mówi o życiu i naturze człowieka. Sposób, w jaki dzieje się to wszystko w baśni, odpowiada sposobowi, w jaki dziecko myśli i doświadcza świata. Dlatego baśń jest tak przekonująca. Dziecko odnosi się z ufnością do opowieści baśniowych, bo takie ujęcie świata jest zgodne z jego własnym sposobem pojmowania rzeczywistości. Pozwala to dziecku nabrać zaufania do życia i siebie, dzięki czemu może ono uczyć się rozwiązywania problemów życiowych.
Ponieważ baśnie są bardzo lubiane przez dzieci, staja się ważnym środkiem wychowawczym współczesnego człowieka. Dlatego już od najmłodszych lat powinniśmy wprowadzać dzieci w krainę bajek i baśni, bo właśnie w młodszym wieku zaczynają kształtować się postawy i oceny moralne. Dzieci są wtedy bardzo podatne na wpływy, łatwo przyswajają postawy społeczne, są bardzo plastyczne i to, czego się nauczą w tym okresie, zostanie im na całe życie.
Baśnie wpływają na wielostronny rozwój osobowości dziecka. Pomagają dziecku w odkrywaniu własnej tożsamości i własnego powołania, wskazując, jakich doświadczeń potrzebuje, aby rozwinąć swój charakter. Pomaga mu to dokładniej poznać świat własnych przeżyć i je ocenić. Utwory te zachęcają do pokonywania trudności w dążeniu do osiągnięcia celu. Dają do zrozumienia, że pomyślne, pełne satysfakcji życie dostępne jest każdemu, mimo życiowych przeciwności, lecz jedynie wtedy, gdy nie ucieka się przed życiowymi zmaganiami, bo to właśnie one pozwalają odkrywać nasze prawdziwe ja.
Baśnie i legendy mają na ogół o charakter pouczający, dają więc pewną wiedzę o świecie, wprowadzają elementy norm moralnych, kształtują wyobraźnię, wzbogacają słownictwo, skłaniają do refleksji, uczą właściwych zachowań. Dostarczają wzorów moralnego postępowania i życia w zgodzie z ideałami moralnymi i z samym sobą. W prosty sposób ukazują podstawowe prawdy moralne – miłość, mądrość, nadzieję, prawdę, sprawiedliwość.
Jednym z najważniejszych a zarazem najtrudniejszym zadaniem w wychowaniu dzieci jest pomaganie im w odnajdywaniu sensu własnego życia. Dziecko w miarę własnego rozwoju musi krok po kroku uczyć się lepiej rozumieć siebie. Z biegiem czasu pozwoli mu to lepiej zrozumieć innych ludzi, a w rezultacie nawiązać z nimi więzi, które mają olbrzymie znaczenie i przyniosą satysfakcje obu stronom.
Treści stają się źródłem wewnętrznej analizy, przenikają do zabaw tematycznych. Sprawia to, że przeżycia doznawane w kontakcie z literaturą baśniową mogą wywierać wpływ na kształtowanie przeżyć uczuciowych.
Baśnie i legendy odpowiadają dziecięcej potrzebie cudowności, porządkowania otaczającego świata, wprowadzania pewnego ładu do tego, co się wokół dzieje – chaosu obserwowanych zjawisk i zdarzeń, które mają swoje przyczyny i skutki, określone następstwa, początek i koniec.
Lektura baśni dostarcza dziecku informacji o sprawach nieznanych mu i przygotowuje do spotkania podobnych zdarzeń we własnym życiu. Każda z baśni jest przykładem poznania siebie i mądrego kierowania swoimi uczuciami, swoim życiem – to tajemnica dorosłości, którą odkrywa małe dziecko w baśniach. Baśnie opowiadamy wielokrotnie, bo dziecko powoli kojarzy wszystkie fakty i układa je w całość. Dobrze jest, kiedy słyszy tę samą baśń kilkukrotnie. Bywa tak, że dziecko prosi stale o jedną baśń. Powinien to być sygnał dla nas dorosłych, że problem w niej zawarty dotyka go szczególnie, a wielokrotne opowiadanie tej samej baśni pomaga w jego rozwiązaniu. Dlatego też, wybierając baśń do przeczytania dzieciom, należy kierować się potrzebami dzieci.
Baśń pełni też funkcję terapeutyczną. Celem jest uspokojenie dziecka, wspieranie go, redukowanie jego lęków czy problemów emocjonalnych. Dziecku trudno mówić o swoich problemach, nie potrafi ono zwerbalizować swoich lęków i niepokojów, ma również problemy z ich rozpoznaniem, dlatego bardzo chętnie wysłucha bajki czy opowiadania, w którym odnajdzie kogoś, kto ma podobny problem, pozna jego odczucia i uczucia oraz sposoby wyjścia z trudnej sytuacji. Poczucie bezpieczeństwa wypływające z faktu, że pewne sytuacje nie zdarzyły się tylko jemu, ale również komuś innemu sprawia, że może je przemyśleć, zbliżyć się do tego kogoś zrozumieć zarówno jego samego jak i towarzyszące mu uczucia. Daje mu to wielką ulgę, że nie jest się samo bezradne, a tym samym zyskuje użyteczne wzory do naśladowania, uczy się sposobów lepszego radzenia sobie z trudnościami i ma nadzieję, że jemu podobnie jak bohaterowi baśniowemu też się uda.
To, co różni legendę od baśni, to lokalność. Legenda jest osadzona w konkretnym miejscu, najczęściej w najbliższej okolicy, a w ten sposób jest związana ze społecznością, która ją przekazuje. Wprowadzanie legend z różnych regionów rozszerza orientację w tradycji kulturowej narodu i przez to pogłębia poczucie więzi narodowej. Utwory te w prosty, baśniowy sposób zapoznają dziecko z elementami historii własnego regionu i kraju. Uczą chronić i szanować przyrodę i kulturę lokalną.
Doświadczenia zdobyte w obcowaniu z baśniami i legendami przygotowują dziecko do odbioru literatury pięknej, a także innych form sztuki, tworząc podstawy do kształtowania umiejętności czerpania z jej zasobów w późniejszym życiu.
Mówiąc o roli baśni i legend w rozwoju i wychowaniu dziecka nie można nie wspomnieć o znaczeniu ilustracji w baśniach – są one bardzo ważne. Oprócz tego, że ilustrują tekst, pomagają go zrozumieć, czasem wręcz zachęcają do lektury, jednocześnie wpływają na rozwój estetyczny dziecka.
Baśń uczy, rozwija wyobraźnię, pobudza fantazję kształci wymowę, a później także płynność czytania, uczy zadawania pytań, logicznego myślenia i wyciągania wniosków, a poprzez słuchanie bajek czytanych przez mamę lub tatę powoduje, że kontakt emocjonalny i poczucie bezpieczeństwa oraz przywiązanie do rodzica wzrasta.
Wartości edukacyjne jakie niosą ze sobą baśnie można ująć w punktach:
1. Surowy porządek moralny panujący w fantastycznym świecie baśni porządkuje dziecięcy obraz świata rzeczywistego, w którym nie zawsze styka się ono z jego przestrzeganiem.
2. Doświadczenia przeżywane w toku percepcji baśni wpływają na uspołecznienie dziecka.
3. W przeżyciach bohaterów literackich dziecko rozpoznaje własne stany uczuciowe.
4. Baśnie dostarczają dziecku wiele informacji o świecie przyrody, zjawiskach, innych ludziach i sprawach dotyczących rzeczy nieznanych i niedostępnych w doświadczeniach z życia codziennego.
5. Każda baśń zawiera pewien ciąg przyczynowo – skutkowy i to sprawia, że dziecko wdraża się do układania faktów według kolejności.
6. Baśń przedstawiona dziecku za pomocą teatrzyku wnosi walory doznań
estetycznych.
7. Baśń może być dobrym źródłem zabaw dziecięcych.
8. Dużą rolę kształcącą i wychowawczą spełnia baśń przedstawiona w formie pogadanki.
Czytajmy baśnie dzieciom w celu uczynienia z nich literackich fundamentów do budowania różnorodnej przestrzeni edukacyjnej. Argumentem niech będą te słowa B. Bettelheima: „Baśń, sprawiając dziecku przyjemność, dostarcza mu objaśnień dotyczących jego psychiki i wspiera rozwój dziecięcej osobowości. Przekazuje ona swe sensy na tak wielu poziomach i wzbogaca życie dziecka na tyle sposobów, że żadna książka nie jest w stanie zdać z tego w pełni sprawy. (…) Baśń jest czymś jedynym i swoistym nie tylko pośród form literackich; jest to jedyny wytwór sztuki tak całkowicie zrozumiały dla dziecka.”
Co daje wspólne czytanie?
* Buduje mocną więź między dorosłym a dzieckiem
* Pobudza rozwój mózgu
* Wzbogaca słownictwo malucha, poszerza wiedzę
* Rozbudza zainteresowania, rozwija wyobraźnię i koncentrację uwagi
* Uczy myślenia, pomaga w zrozumieniu siebie, ludzi i świata
* Pobudza rozwój emocjonalny, rozwija wrażliwość
* Uczy wartości moralnych, wpływa na zmianę postaw
* Sprzyja szybszemu samodzielnemu mówieniu, a później pisaniu i czytaniu
* Kształtuje nawyk czytania na całe życie
* Chroni przed uzależnieniem od telewizji i komputera
Literatura
1. Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, PIW, Warszawa 1985
2. Dyka F., Wartości moralne bajek i ich miejsce w edukacji wczesnoszkolnej (w: ) Nowatorskie tendencje w edukacji wczesnoszkolnej (red.) J. Kida, Rzeszów 1998
3. Frycie S., Literatura dla dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1990
4. Kuliczkowska K, W świecie prozy dla dzieci, Warszawa 1983
5. Lewandowska –Tarasiuk E., Kultura literacka w pracy pedagoga, Wydawnictwo WSP Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 1992
6. Molicka M., Bajkoterapia, Media rodzina, Poznań 2002
7. Przecławska A., Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, WSiP 1978
8. Ratyńska H., Literatura dziecięca w pracy przedszkola, WSiP, Warszawa 1991
9. Skrobiszewska H., Baśń i dziecko, LSW, Warszawa 1978
10. Wortman S., Baśń w literaturze i życiu dziecka. Co i jak opowiadać?, Warszawa 1958
Opracowała:
Anna Malon